Studio Cetak Terbuka: Sebuah Jawapan bagi Pemesatan Perkembangan Seni Cetak di Malaysia

Oleh A. Rahman Haji Mohamed

studio seni cetak

Tinjauan terhadap beberapa pameran seni cetak kebangsaan yang dianjurkan oleh Balai Seni Lukis Negara mendapati perkembangan seni cetak di Malaysia agak perlahan jika dibandingkan dengan medium-medium seni lain seperti catan, arca malah seni video dan seni media baru. Seperti yang terdapat di banyak tempat, seni cetak dianggap sebagai seni sampingan sahaja. Keadaan ini agak berbeza dengan keadaan di Filipina. Sejak dari awal tahun 1960-an, arena seni lukis di sana telah dilanda arus seni cetak sebagai wadah seni perdana seiring dengan seni catan. Hal ini berlaku sebaik sahaja kepulangan beberapa senimannya yang ditaja pengajian mereka di Pratt Graphics Center, New York oleh Yayasan Rockefeller (Benesa, 1975). Di Malaysia pula, negara ini bukanlah kekurangan seniman yang mendapat latihan dalam bidang seni cetak tetapi terdapat ramai seniman dan pelajar seni yang mendapat didikan dalam bidang ini semasa mereka berada di universiti atau kolej seni di dalam mahupun di luar negara.

Pelajar yang mendapat pendedahan dalam bidang seni cetak di Malaysia ialah mereka yang mengikut pengajian seni lukis dan seni reka di Universiti Teknologi MARA (UiTM), Universiti Sains Malaysia (USM), Central College of Art, Malaysian Institute Of Art (MIA) dan beberapa universiti dan kolej seni yang lain. Selain itu, terdapat juga guru-guru yang telah menjalani kursus khas guru seni di Maktab Perguruan Ilmu Khas, Cheras yang didedahkan kepada bidang seni cetak sejak tahun 1965 lagi. Maktab tersebut dilengkapi dengan mesin cetak untuk gurisan asid, mesin cetak litografi untuk plat aluminium dan plat zink serta mesin kecil untuk cetakan cap peras.

studio seni cetak

Pengajaran dan pembelajaran seni cetak telah bermula sejak tahun 1967 di UiTM Shah Alam (pada ketika itu dikenali dengan nama Institut Teknologi MARA [ITM]). Kemudahan studio cetak yang lengkap tersedia untuk seni cetak benam, seni cetak kayu dan juga seni cetak sutera saring. Sejak itu, ramai pelajar yang mengikuti kursus itu telah terlatih dalam bidang seni cetak. Sebuah lagi Institusi pengajian tinggi yang menawarkan kursus seni cetak terletak di utara semenanjung iaitu USM. Pada tahun 1974, Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan melalui Pusat Seni telah menyediakan sebuah studio seni cetak yang serba lengkap untuk seni cetak benam dan juga litografi lengkap dengan himpunan plat batu yang pelbagai saiz. Ramai juga pelajar yang mengikuti kursus seni cetak di pusat tersebut(Long Thien Shih, 1993)

Beberapa orang pelukis Malaysia pula telah mendapat pendidikan dan pendedahan tentang seni cetak semasa mereka menuntut di luar negara seperti di Perancis, United Kingdom, Australia, Switzerland, Jepun dan Amerika Syarikat. Antara studio terkemuka seni cetak ialah Atelier 17 di Paris yang diasaskan oleh Stanley William Hayter dan Pratt Graphics Center di New York. Long Thien Shih, Abdul Latiff Mohidin, Sulaiman Esa, Lee Kian Seng, Kok Yew Puah dan Loo Foh Sang adalah antara pelukis Malaysia yang mendapat pendedahan tentang seni cetak semasa pengajian mereka di luar negara pada tahun 1960-an dan 1970-an.

Ada dalam kalangan pelukis tersebut yang bernasib baik dan mempunyai kesanggupan untuk berulang-alik ke studio cetak di luar negara bagi meneruskan usaha untuk menghasilkan karya seni cetak mereka tetapi bilangannya terlalu sedikit. Hal ini memerlukan belanja yang besar dan hubungan dengan studio cetak di luar negara. Kebanyakan mereka yang telah terlatih ini tidak dapat meneruskan aktiviti menghasilkan karya dalam medium cetakan terutamanya seni cetak gurisan asid dan medium-medium cetakan lain yang memerlukan peralatan khusus seperti mesin cetak benam dan juga mesin cetak litografi, selain kelengkapan studio cetak yang lain seperti getah penggelek, kawasan rendaman asid yang lengkap dengan peralatan dan sistem penyedut keluar udara.

Pada sekitar tahun 1970-an, terdapat sekumpulan pelukis yang dinaungi oleh Kementerian Kebudayaan Malaysia telah diberikan tempat di Kompleks Budaya Negara untuk mereka beraktiviti. Kumpulan Anak Alam yang dipelopori oleh pelukis, Abdul Latiff Mohidin mendiami sebuah banglo kerajaan di dalam kompleks tersebut. Antara aktiviti kumpulan ini ialah menyediakan bengkel seni cetak. Pada ketika itu, ramai pelajar lepasan Fakulti Seni Lukis dan Seni Reka, ITM yang bergiat di sana. Pameran seni cetak grafik juga giat diadakan dari setahun ke setahun sehinggalah pertengahan tahun 1980-an apabila studio tersebut ditutup.

Sejak itu, tidak terdapat sebuah pun bengkel seni cetak yang dibuka untuk digunakan secara komunal melainkan beberapa studio seni cetak milik peribadi pelukis yang tentunya bersifat persendirian. Antara pelukis yang mempunyai studio seni cetaknya sendiri termasuklah Lee Kian Seng dengan kemudahan litografi, Ilise Noor dengan studio gurisan asid, Loo Foh Sang dengan mesin cetak yang diubah suai daripada mesin getah, Victor Chin dengan mesin cetak litografi off set dan Juhari Said dengan studio cetakan kayu.

Balai Seni Lukis Negara semasa ditempatkan di Nombor 1, Jalan Sultan Hishamuddin dibekas bangunan Hotel Majestic berhadapan dengan stesen kereta api juga pernah membuka studio dengan kemudahan mesin cetak untuk gurisan asid di bawah kelolaan pelukis, Long Thien Shih. Kemudahan itu juga tidak kekal lama. Khabarnya, mesin tersebut milik peribadi pengarah ketika itu yang bermurah hati untuk berkongsi kemudahannya dengan pelukis lain.

Kali terakhir Balai Seni Lukis Negara mengadakan pameran khusus seni cetak ialah pada tahun 2005. Pameran yang dinamakan ‘British In Print – Print In Malaysia’ ini menggabungkan pameran seni cetak British anjuran The British Council dengan pameran karya seni cetak seniman cetak Malaysia pada tahun 2005. Sekali lagi, jika dianalisis penyertaannya didapati kebanyakan seniman dan karya yang terpamer daripada seniman Malaysia merupakan mereka yang bernasib baik sama ada yang masih menuntut atau bertugas di institusi pengajian tinggi yang mempunyai kemudahan studio cetakan, melainkan beberapa nama yang telah disebut mempunyai kemudahan studio cetakannya sendiri (Juhari Said, 2005).

Usaha patut digembleng untuk membolehkan lebih ramai seniman Malaysia berpeluang menghasilkan karya dalam medium seni cetak. Salah satu cara adalah dengan menubuhkan studio seni cetak bebas yang boleh dimiliki oleh individu mahupun secara koperatif atau swasta. Organisasi tersebut kemudiannya mampu membuka kemudahan studio itu untuk digunakan oleh seniman yang mempunyai pengetahuan dan pengalaman dalam bidang ini dengan kadar bayaran mengikut jangka masa kegunaan studio serta bayaran bahan-bahan hapus guna.

Kaedah lain ialah dengan cara menyediakan perkhidmatan adi cetak. Seniman atau pelukis yang datang ke studio akan dibantu untuk menyediakan plat sama ada untuk proses gurisan asid, litografi, sutera saring dan sebagainya. Sebaik sahaja selesai proses penyediaan plat oleh pelukis, proses seterusnya hingggalah penghasilan edisi cetakan dilakukan oleh adi cetak. Seterusnya, seniman akan memeriksa edisi cetak tersebut dan menurunkan tandatangan pada setiap edisi cetakan yang dihasilkan. Selain mendapat bayaran, studio tersebut dan adi cetak yang melaksanakan edisi tersebut layak mendapat sebahagian daripada edisi cetakan tersebut.

Studio-studio seni cetak bebas ini berfungsi menyediakan:

(a) Latihan dan kursus kepada seniman yang ingin

menggunakan kemudahan untuk menghasilkan karya,

membuat edisi dan penerbitan karya seni cetak. (b) Peluang dan kemudahan kepada lepasan graduan

dari institusi seni untuk terus menghasilkan karya

seni cetak. (c) Kursus dan latihan kepada mereka yang baru ingin

mengenali dan meneroka bidang seni cetak. (d) Kemudahan kepada sekolah-sekolah dan badan-badan

kemasyarakatan untuk menggunakan kemudahan secara

profesional. (e) Kemudahan khusus untuk projek khusus seperti

projek karyawan tamu.

Perbelanjaan untuk menubuhkan sebuah studio cetak memang agak tinggi, lebih-lebih lagi kebanyakan peralatan mesin dan bahan yang akan digunakan perlu diimport. Namun begitu dengan sedikit kreativiti, mesin-mesin tersebut boleh dibina sendiri. Hal ini telah disaksikan oleh penulis di sebuah universiti di Thailand yang mencipta sendiri mesin cetak benam dan juga mesin cetak litografi.

Selain penubuhan studio bebas yang dicadangkan di atas, institusi pengajian tinggi tempatan yang mempunyai kemudahan lengkap seni cetak seperti USM dan UiTM perlulah mengoptimumkan penggunaan kemudahan yang ada. Semasa cuti semester, kemudahan studio cetak yang ada wajar dibuka kepada masyarakat luar.

Seperti saranan kepada studio bebas, studio cetak di universiti boleh mengadakan konsep studio terbuka, iaitu kemudahannya dibuka kepada awam dengan menganjurkan kursus pengenalan seni cetak, kursus peringkat pertengahan dan seterusnya kursus peringkat maju. Seniman yang memang terlatih dan mempunyai pengetahuan dalam bidang seni cetak bolehlah menggunakan studio dan kemudahannya dengan kadar bayaran yang tertentu. Terdapat beberapa buah universiti yang membangunkan studio cetaknya bukan hanya sebagai studio terbuka yang membolehkan orang luar menggunakan kemudahannya, malah menjadikannya sebagai pusat kecemerlangan serta pusat penyelidikan dan kemajuan bidang seni cetak. Kerjasama yang rapat dengan industri percetakan menjadi pemangkin kepada bahagian penyelidikan dan pembangunan bidang industri. Salah satu pusat yang tersohor dalam bidang ini ialah The Centre for Fine Print Research di University of the West of England, Bristol. Pusat ini bukan sahaja menjalankan penyelidikan yang mirip kepada seni halus tetapi juga bekerja rapat dengan industri elektronik yang mengeluarkan mesin cetak dan dakwat cetak. Di Amerika Syarikat pula terdapat beberapa pusat kecemerlangan dalam bidang ini, antaranya ialah The Tamarind Institute for Lithography di University of New Mexico, The Rutgers Center for Innovative Print and Paper di Rutgers University di New Jersey serta Graphic studio yang ditubuhkan oleh Profesor Donald Saff di University of South Florida. Studio-studio tersebut selain menjalankan penyelidikan juga bertindak sebagai penerbit bagi pelukis-pelukis termasyhur seperti Jim Dine, Chuck Close, Roxy Paine dan Alex Katz.

Konsep-konsep lain yang sesuai dengan dunia akademik juga boleh dilaksanakan di studio universiti. Konsep karyawan tamu tentu sahaja boleh diperkenalkan dengan memberi peluang kepada seniman untuk berada buat satu jangka masa tertentu di studio dengan mempunyai kebebasan menggunakan segala kemudahan yang tersedia untuk menghasilkan karya dan menjalankan percubaan-percubaan serta penerokaan baru bahan dan teknik. Konsep ini juga boleh dilaksanakan dalam dua bentuk. Pertama ialah dengan menjemput karyawan seperti seniman residen. Segala penginapan dan penggunaan studio oleh karyawan ini akan dibiayai sepenuhnya oleh pihak universiti. Mungkin boleh disyaratkan bahawa karyawan ini wajib menghadiahkan sebahagian daripada edisinya untuk menjadi milik studio. Konsep karyawan tamu yang kedua pula terbuka untuk seniman membuat permohonan. Karyawan kategori ini pula perlu dikenakan bayaran bagi penggunaan studio tetapi masih juga wajib menghadiahkan sebahagian daripada edisinya untuk menjadi milik studio.

Kehadiran karyawan tamu di sesebuah studio cetak akan mendatangkan keuntungan kepada kedua-dua belah pihak. Bagi pihak seniman, mereka akan berpeluang menghasilkan karya seni cetak, manakala bagi pihak studio pula berpeluang berganding dengan seniman dan sarna-sarna berusaha melaksanakan edisi. Dalam proses melaksanakan edisi, adalah diharapkan terbit situasi-situasi yang memerlukan pendekatan inovatif dan kreatif untuk menangani sesuatu masalah atau kemungkinan. Perkongsian proses inilah yang akan mendatangkan faedah kepada kedua-dua belah pihak. Atas dasar beginilah yang menyebabkan Stanley William Hayter memulakan Atelier 17. Beliau lebih gemar seniman datang sendiri menghasilkan karya cetakan mereka di studio beliau. Beliau tidak menerima seniman yang hanya ingin mengupah cetak tanpa penglibatan peribadi mereka (Goldman, 1982: 12-18).

Bagi melicinkan pengurusan dan pengendalian studio, studio tersebut haruslah mempunyai kakitangan tetap selain pensyarah dan tenaga pengajarnya. Sekurangkurangnya seorang juruteknik dan seorang adi cetak adalah diperlukan. Pengalaman berkarya di studio cetak Plaatmasken di Arnheim, Belanda, memperlihatkan studio cetak bebas ini memanfaatkan kakitangannya sambil menjana kewangannya dengan mengambil tempahan menghasilkan poster dan kad jemputan secara cetakan sutera saring bagi membolehkan studio tersebut terus wujud selain mendapat bantuan dan pembiayaan daripada yayasan seni dan pihak pernerintah.

Selain studio cetak yang memang sedia ada di USM dan UiTM, Kementerian Perpaduan, Kebudayaan, Kesenian dan Warisan boleh mewujudkan beberapa studio cetak yang seumpama ini di peringkat kebangsaan atau wilayah, seperti prasarana untuk bidang-bidang kebudayaan lain di peringkat negeri. Tiada bezanya dengan usaha Kementerian Belia dan Sukan yang menyediakan kemudahan sukan di peringkat negeri seperti tapian gelanggang yang kemudiannya disewakan kepada individu dan kumpulan yang ingin menggunakan kemudahan gimnasium, kolam renang, dewan badminton, arena tinju dan sebagainya.

Adalah diharapkan dengan tertubuhnya studio terbuka seperti yang dicadangkan, proses pendidikan kepada masyarakat akan berkembang dan masyarakat akan lebih memahami tentang karya seni cetak asli. Hal ini membolehkan penyebaran karya seni cetak akan lebih meluas lagi. Bagi seniman dan pelukis pula, mereka akan mempunyai ruang dan kemudahan untuk menghasilkan karya seni cetak secara profesional. Malaysia perlu melakukan sesuatu dalam pembangunan prasarana seni cetak ini. Hal ini agak pelik bagi kita yang berada dalam kawasan Asia tetapi ketinggalan dalam seni cetak. Stanley William Hayter pernah menganggap orang-orang timur sebagai orang dewasa dalam bidang cetakan sedangkan orang Amerika dan Eropah sebagai kanak-kanak dalam bidang seni cetak. Beliau membuat analogi sebegini sebagai merujuk kepada kemunculan teknologi cetak di Barat yang hanya muncul lebih 2000 tahun kemudian berbanding tamadun cetak di China, Jepun dan Korea (Goldman, 1982:12-18).

A. Rahman Haji Mohamed

isu-seni-kontem-studio-cetak-terbuka-1 Download Full Text